Vooralsnog staat dit opiniërende platform, Anti-Populista,in het teken van de strijd tegen het populisme. Exact een jaar geleden ben ik met dit platform begonnen, in de overtuiging dat het oprukkende populisme een verderfelijk fenomeen is; populisme richt immers meer schade aan dan ons lief is. Ik wil ditmaal echter niet reactief te werk gaan. Dit artikel is dan ook gewijd aan een persoonlijke ideologische uiteenzetting.

Louter inhoudelijke kritiek volstaat niet in de strijd tegen het populisme; dit politieke vergif moet bovendien worden bestreden door er een aantrekkelijk alternatief tegenover te stellen. Sterker nog, idealiter zouden er meerdere aansprekende alternatieven tegenover moeten staan, voortkomend uit het brede politieke midden – van centrum-links tot centrum-rechts.

Daaraan wil ik een bescheiden bijdrage leveren door het gematigde geluid van het politieke midden te versterken. Als centrist – noch tot centrum-links, noch tot centrum-rechts behorend – hoop ik een narratief vorm te geven dat uiteenlopende politieke stromingen aanspreekt. Men zou dit betoog wellicht als een soort anti-populistisch manifest kunnen beschouwen: een reeks uitgangspunten en/of aanknopingspunten van waaruit het brede politieke midden zou moeten opereren om tot vruchtbare samenwerking te komen. Gezien de omvang zal ik dit ‘manifest’ (ietwat zware term enfin) opknippen in meerdere delen. Het eerste deel zal een beknopte visie zijn op de samenleving.

Samenleving:

Probleemanalyse een toxische voorstelling van de nationale gemeenschap: discriminatie en permanente (etnische) strijd om Nederland

Het rechtsradicalisme is een verwoed voorstander van het uitvergroten van verschillen tussen bevolkingsgroepen. Er ontstaan derhalve onnodige conflictueuze situaties die het functioneren van de samenleving in de weg staan. Er wordt een giftige voorstelling gemaakt van de Nederlandse samenleving als een pure, zuivere nationale gemeenschap waarvan de leden privileges zouden hebben. Deze visie op de samenleving is voor burgers betrekkelijk aanlokkelijk omdat er een hecht groepsgevoel wordt gecreëerd met een duidelijk richtpunt: het glorieuze voortbestaan van de natiestaat, met grenzen die afgebakend worden langs etnische scheidslijnen.

Dat wat vanuit het politieke domein wordt gepropageerd weerspiegelt tevens schrikbarende maatschappelijke onderstromen. Moslims worden veelvuldig belaagd door landgenoten, en religieuze instellingen worden bovendien beklad met islamofobe en racistische teksten. Maar het blijft niet beperkt tot burgers die met haat en vandalisme onze islamitische landgenoten bejegenen. Ook overheidsautoriteiten maken zich schuldig aan het onrechtmatige monitoren van islamitische burgers. Vanuit alle lagen van de samenleving zien we dat islamitische, en vaak ook andere niet-westerse, Nederlanders ernstig gemarginaliseerd worden.

Daarnaast is er nog een andere kleine en zeer kwetsbare gemeenschap, waarvan de scholen en religieuze instellingen streng beveiligd moeten worden omdat groepen burgers hun existentie niet accepteren: de Joodse gemeenschap. Ook dit mag niet onbenoemd blijven.

De nationaal-populistische visie op de samenleving, die in toenemende mate in trek blijkt te zijn gezien de opkomst van nationaal-populisme, is om een aantal redenen problematisch:

Allereerst heeft dit uiterst etnisch discriminatoire consequenties: mensen van islamitische en niet-westerse afkomst kunnen nooit toetreden tot de nationale gemeenschap. Hoe goed deze Nederlanders – want het zijn in de eerste plaats Nederlanders – hun best ook doen, zij blijven toch altijd tweederangsburgers in Nederland, omdat zij in het sociaal-maatschappelijke leven niet als volwaardige Nederlanders worden geaccepteerd. Dit wordt ondersteund door het integratieonderzoek van het SCP, waarin de term ‘integratieparadox’ wordt geopperd.

Ten tweede ontstaat er een permanente strijd tussen groepen: enerzijds zij die de dominante positie binnen de samenleving willen behouden, anderzijds zij die de status quo om begrijpelijke redenen willen herzien. Hierdoor komen de nationale cohesie en solidariteit in het geding. Dit zagen we bijvoorbeeld tot uiting komen na de rellen in Amsterdam. Het kwalijke gedrag van enkele individuen, toevallig ook van niet-westerse afkomst, werd aangegrepen om deze nationaal-etnische strijd verder aan te wakkeren. De ‘superieure’ ware Nederlanders zouden, zo luidde het narratief, worden opgezadeld met niet-westerse bevolkingsgroepen die maar niet willen integreren; er zou sprake zijn van een ‘integratiecrisis’. Dhr. Wilders pleitte er in dat kader zelfs voor om (criminele) Marokkanen te deporteren. Publieke figuren benutten deze casus om de vermeende strijd tussen het autochtone en het allochtone Nederland verder op te stoken.

Oplossing: inclusief patriottisme gericht op samenwerking en gemeenschappelijke belangen en doelen

Het is allereerst moreel verwerpelijk om mensen niet als volwaardige leden van de nationale gemeenschap te beschouwen. Burgers van Nederland, toevalligerwijs met een andere achtergrond, die hier hun gezin hebben gesticht, braaf iedere dag naar hun werk gaan, belasting afdragen en wellicht zelfs maatschappelijk vrijwilligerswerk verrichten, mogen geen tweederangsburgers zijn of gecriminaliseerd worden. Zij maken en vormen ons dierbare Nederland. Burgers die zich aan de randen van onze samenleving bevinden, dienen bovendien geholpen te worden, opdat zij ook volwaardig kunnen participeren. Nederland moet dus een harmonieuze en verantwoordelijke samenleving zijn. Verschillen tussen individuen zijn niet noodzakelijkerwijs onwenselijk; als je dit positief benadert, komt er een enorme dynamiek vrij die onze samenleving vooruit kan stuwen.

Een historisch voorbeeld dat ons tot de verbeelding moet spreken, is de Nederlandse Republiek. De economische, intellectuele en culturele bloei die in de zeventiende eeuw op gang kwam, is ondenkbaar zonder de komst van protestantse mensen uit de Zuidelijke Nederlanden, Oost-Europese en Iberische Joden, Duitsers en Franse Hugenoten. Zij richtten geheel nieuwe bedrijfstakken op en brachten intellectuele meesterwerken voort, zoals Ethica van Baruch Spinoza. Als we die verschillen niet kunstmatig uitvergroten en problematiseren, is deze diversiteit en pluriformiteit dus vooral een kracht voor onze samenleving. Een samenkomst van uiteenlopende ideeën, perspectieven en opvattingen leidt tot immense inventiviteit en creativiteit. Deze uitwisseling vormt bovendien de basis voor een voortdurend evoluerende nationale cultuur. De nationale cultuur van heden ten dage wordt immers iedere dag opnieuw uitgevonden door deze complexe interactie van cultureel en religieus gedachtegoed. Het product van deze eeuwenlange uitwisseling en vermenging van ideeën en migrantengroepen is het Nederland zoals we dat kennen. Zonder de talrijke migratiestromen en de opname van deze groepen in de samenleving had dat prachtige, ons zo herkenbare Nederland helemaal niet bestaan.

Een belangrijke Nederlandse waarde is, in het licht van die dynamische cultureel-religieuze uitwisseling, tolerantie. Dat begint met het zien van individuen op interpersoonlijk niveau als mensen, en niet als ‘de ander’. Op mesoniveau is het devies Nederlanders de vrijheid te gunnen zich te organiseren binnen culturele, religieuze en maatschappelijke instellingen waar zij zich thuis voelen. Laat de overheid dus géén buitensporig toezichtapparaat optuigen dat, vaak ingegeven door xenofobie, bepaalde bevolkingsgroepen wantrouwt. Een krachtig en vrij maatschappelijk middenveld zal ervoor zorgen dat mensen alle ruimte krijgen om zich te wortelen, waardoor gemeenschapszin ontstaat. Dit maatschappelijk middenveld zal vervolgens een essentiële pijler vormen bij het oplossen van hedendaagse vraagstukken, in samenspraak met de overheid en het bedrijfsleven.

Want de uitdagingen zijn immens: denk aan klimaatverandering, het oprukkende populisme, de oorlog in Oekraïne en de afkalvende westerse liberale wereldorde, waardoor mensenrechten, het zelfbeschikkingsrecht van landen en de democratie onder druk staan. Wij hebben iedereen nodig om deze uitdagingen het hoofd te bieden en om onze open samenleving en democratie te behouden.

Naast het koesteren van een open, tolerante samenleving waarin burgers verantwoordelijkheid nemen voor de kwetsbaren, moeten wij ook investeren in het behoud ervan. Het onderwijssysteem – en het inburgeringstraject – moet hierin een voortrekkersrol spelen, met burgerschapsonderwijs als fundament: leer de nieuwe generatie over onze polder- en overlegcultuur en over de egalitaire inrichting van onze samenleving. Dit is in het verleden een succesformule gebleken. Kijk bijvoorbeeld naar ons ongekend hoge welvaarts- en welzijnspeil, dat voortkomt uit decennialang ‘polderen’. En ik ben ervan overtuigd dat deze egalitaire overlegcultuur ook in de toekomst haar vruchten zal afwerpen.

Denk voorbij het starre etnisch-nationalisme!

Kortom, de samenleving die ik idealiter voor me zie, is er een waarin mensen trots zijn om Nederlander te zijn, zonder dat dit gepaard gaat met harde (etnische) grenzen: inclusief patriottisme. Een volwaardig Nederlands burgerschap, in sociaal-maatschappelijke zin, moet voor iedereen bereikbaar zijn. We zien immers dat talrijke individuen hun uiterste best doen om deel te nemen aan en volwaardig lid te zijn van onze samenleving. Voor kwetsbaren die minder makkelijk meekomen en zich aan de rafelranden van de samenleving bevinden, moeten wij klaarstaan om hen te helpen.

Deze tolerantie begint op microniveau, maar komt ook op mesoniveau tot uiting: een vrij en vitaal verenigingsleven vormt een belangrijk fundament voor onze samenleving en helpt vraagstukken draaglijk en oplosbaar te houden. Ik sta dus voor een verantwoordelijke, harmonieuze samenleving waarin we samen de schouders eronder zetten, want de uitdagingen waar we als samenleving voor staan, zijn niet gering.

Tot slot moet een zelfrespecterende samenleving oog hebben voor de toekomstbestendigheid van (democratisch) burgerschap. Het onderwijssysteem en het inburgeringstraject moeten hier speciale aandacht aan schenken.

Steun het anti-populistische geluid!

Wil je dit opiniërende platform maandelijks steunen met een bescheiden financiële bijdrage? Dat kan via deze link: Columns (stripe.com) Of steun het platform eenmalig met een bedrag naar keuze invullen: https://buy.stripe.com/00g176ce24rc3Cg3cc