…en ook een suikertante die beide jongetjes verwent: de NOS

De NOS meldde op dinsdagavond 14 oktober nog laat: “JA21 veranderde onvermeld verkiezingsbeloftes voor doorrekening”. Dit naar aanleiding van een uitzending van Nieuwsuur waarin JA21-lijsttrekker Joost Eerdmans aan de tand werd gevoeld over diens verkiezingsprogramma. Het artikel dat onder die kop volgde liet twee dingen glashelder zien: niet alleen de politiek in Nederland is op een kantelpunt aangeland, maar de NOS ook. Voor dat laatste is, naast het genoemde artikel, ook een verontrustend interview van belang dat NOS-hoofdredacteur Giselle van Cann onlangs gaf aan Trouw.

Het centrale thema in dat Trouw-interview, dat verscheen op 21 september jl., is neutraliteit. De NOS probeert naar eigen zeggen meer dan andere media de neutraliteit te bewaken. Toch krijgt zij van verschillende en soms ook tegengestelde kanten, zoals in het geval van pro-Israëlische en pro-Palestijnse actievoerders, het verwijt niet neutraal te zijn. Het heeft er veel van weg dat juist de krampachtig pogingen van de NOS om haar neutraliteit te bewaren, bijdragen aan het normaliseren van populistische en antidemocratische geluiden en opvattingen. Mag van de NOS, gezien haar opdracht, niet een duidelijker bijdrage aan het beschermen van onze democratie worden gevraagd? Daarover overigens nog meer in deel 2 van dit tweeluik.

Ook het bericht over de verkiezingsbloftes van JA21 illustreert pijnlijk hoe de NOS soms tekortschiet.

De kop van het artikel belooft op 14 oktober nog enig kritisch gehalte. Naar aanleiding van de uitzending van Nieuwsuur, eerder die avond, bericht de NOS dat de plannen in het verkiezingsprogramma van JA21 niet overeenkomen met plannen die de partij inleverde bij het Centraal Planbureau (CPB) om te laten doorrekenen. Lijsttrekker Joost Eerdmans weerlegde de verschillen in de uitzending niet: “De doorrekening is een project apart”, zegt Eerdmans. “Je wordt echt geacht om cijfers aan te leveren. Ik ben het er ook niet altijd mee eens. En ik ben niet eens de financieel woordvoerder. Dat is onze Michiel Hoogeveen.” (Hoogeveen is nummer vier op de kandidatenlijst van JA21).

Punt; waar Eerdmans het precies niet mee eens is, de cijfers zelf of dat JA21 ze moest aanleveren voor een doorrekening, wordt niet duidelijk. De presentatoren vragen niet door en doen niet de constatering dat Eerdmans als lijsttrekker politiek eindverantwoordelijke is en aanspreekbaar op diens verkiezingsprogramma en de beloftes die hij zijn kiezers doet. Dit terwijl zichtbaar wordt dat een partij die in de peilingen van 1 naar maximaal 14 zetels stijgt, naar het zich laat aanzien, op groteske wijze kiezersbedrog pleegt. Welke vormen dit aanneemt belicht de NOS overigens wel in een aantal voorbeelden.

JA21 schrijft bijvoorbeeld in het verkiezingsprogramma (voorbeeld 1) dat de vliegbelasting moet worden afgeschaft. Die belasting bedraagt nu zo’n 30 euro per vliegticket, jaarlijks in totaal 800 miljoen. Maar tegen het CPB zegt de partij de belasting te behouden en alleen een geplande verhoging terug te draaien van ongeveer 200 miljoen. De NOS vraagt niet door naar hoe dit de vliegreislustige achterban van JA21 treft.

Een ander voorbeeld (voorbeeld 2): voor ondernemers belooft JA21 in het partijprogramma één tarief voor de winstbelasting van 20 procent. Bij het CPB leverde de partij echter een tarief van 22 procent in. Dat kost het bedrijfsleven al snel vele miljarden aan extra lasten. Op welke gevolgen dit heeft voor bijvoorbeeld de kosten van het levensonderhoud en energie gaat de NOS niet nader in.

Ook maatregelen die de overheid veel geld kosten, heeft JA21 niet (volledig) laten doorrekenen: (voorbeeld 3) voor wonen en infrastructuur reserveert de partij in het partijprogramma ruim 12 miljard euro. Daarvan blijft in de doorrekening 500 miljoen euro over voor extra infrastructuur. De NOS bevraagt Eerdmans niet op of dat een realistisch uitgangspunt is. Dat is het absoluut niet: bij uitsluitend stedelijke verdichtingsopgaven (binnenstedelijk) geldt een percentage van 5-10%, bij gemengde wijkontwikkeling (nieuw stedelijk gebied) 10-20%, in Vinex-achtige uitbreidingswijken (grootschalig, buitenstedelijk) 20-30% en voor integrale gebiedsontwikkeling met hoofdinfra (bijv. nieuwe stadswijk of bedrijventerrein) 25-35%. Bij projecten met veel openbare ruimte of complexe ontsluiting (zoals Haven-Stad, Merwedekanaalzone, of IJburg) kan dat zelfs richting 40% gaan. 

Sommige gemeenten rekenen niet ten opzichte van de bouwsom, maar als percentage van de grondexploitatie (GREX), dus de totale publieke investeringen. In dat geval geldt vaak dat 30–50% van de GREX wordt besteed aan publieke infrastructuur (wegen, nuts-, groen); de ‘rest’ gaat dan zitten in verwerving, sloop, plan- en plankosten, sanering, enzovoorts [1]. 

Bij alle grootschalige gebiedsontwikkeling (nieuwe woonwijken, gemengde stadsuitbreidingen) wordt met infrastructuur meestal bedoeld: wegen, fiets- en voetpaden, openbare verlichting, straatmeubilair, nutsvoorzieningen (riolering, water, elektra, warmte-infrastructuur), bruggen, tunnels, kruisingen, parkeren en ontsluiting naar hoofdwegen, en groenstructuren en waterberging (soms meegerekend). Daarvoor minimaal 5% reserveren (bij uitsluitend stedelijke verdichting) betekent al 600 miljoen, maar gemiddeld (bij gemengd wijkontwikkeling en uitbreiding) toch al gauw 2-2,5 miljard euro aan te reserveren investeringen in infrastructuur. Dat is een gat van maar liefst tot 2 miljard. Van de NOS mogen we dat huiswerk zelf doen en optellen voor het complete ‘perspectief’. 

In de doorrekening (voorbeeld 4) schaft JA21 de volledige bijdrage van de overheid van 700 miljoen aan publieke omroep af. Volgens het partijprogramma, echter, kunnen bij die twee derde bezuiniging op het budget van 1,1 miljard twee van de drie publieke netten blijven bestaan. Op deze discrepantie wordt door de NOS niet uitputtend doorgevraagd.

Doordat bepaalde plannen niet in het partijprogramma, niet op de JA21-website en daardoor ook niet in de Stemwijzer staan, is het voor kiezers niet te bepalen wat de partij wil en hoeveel het begrotingstekort af- of toeneemt bij de uitvoering van het verkiezingsprogramma van JA21. Eerdmans spreekt dat tegen: “Mensen weten wat de keuzes zijn en mensen kunnen het ook prima vergelijken met ons verkiezingsprogramma.”
Hoe moeten mensen weten wat de keuzes zijn, wanneer de ingediende cijfers die door het CPB door modellen worden gehaald niet voor iedereen transparant beschikbaar zijn gemaakt (op bijvoorbeeld de JA21 website) of probleemloos vindbaar en volledig in- en overzichtelijk zijn? Hoe vergelijkbaar zijn die keuzes, wanneer de gevolgen ervan niet duidelijk worden gemaakt? Vragen die zich opdringen, maar waarop de NOS niet doorpakt.

JA21 heeft ook (voorbeeld 5) een versnelde verhoging van de AOW-leeftijd laten doorrekenen bij het CPB. In 2060 zou de pensioenleeftijd 1,5 jaar hoger liggen. Dit staat echter niet in het partijprogramma. De NOS constateert dat het daardoor niet in de Stemwijzer is opgenomen, maar vraagt niet door naar wat deze aanpassing gaat betekenen voor de mensen van rond de 40 die nu (nog) van plan zijn om op JA21 te stemmen. 

Ook zijn er maatregelen die in de CPB-doorrekening juist duurder zijn. Zo valt bij de doorrekening te lezen dat JA21 (voorbeeld 6) de dividendbelasting afschaft. Dat kost de schatkist jaarlijks 3,6 miljard euro, die niet is terug te vinden in het verkiezingsprogramma. De NOS bevraagt Eerdmans niet op welke punten in het verkiezingsprogramma moeten worden opgeofferd of afgezwakt om alsnog dekking van deze miljarden euro’s te vinden.

Duidelijker is JA21 over haar plannen voor energie. De partij wil (voorbeeld 7) het boren naar gas in Groningen hervatten “zodra de herstel- en versterkingsoperatie is afgerond”; zij vermeldt niet dat dit naar verwachting pas op zijn vroegst in 2034 zal zijn. Eerdmans pleit ervoor te onderzoeken of de Groningse bodem stabiel kan worden gemaakt. “Er zijn gebieden op de wereld waar heel veel mensen wonen met grote aardbevingen onder de grond.” Als er in Groningen weer wordt geboord, zal op den duur nieuwe schade ontstaan, waaronder ook onherstelbare, zoveel is al uit bestaand onderzoek gebleken. Onderzoek dat ook bij Eerdmans verondersteld mag worden bekend te zijn. De gaswinning is gestaakt omdat tot nu toe geen haalbare, toepasbare of betaalbare methodes voorhanden of bekend zijn om de bodem bij hernieuwde gaswinning te stabiliseren. Het is nogal wat om op dergelijke vage aannames je begrotingspolitiek te baseren. De NOS laat Eerdmans daarme echter wegkomen.

JA21 wil ook (voorbeeld 8) flink investeren in kernenergie. Over 25 jaar wil de partij 20 gigawatt aan kerncentrales hebben, wat neerkomt op veertien tot twintig reactoren. “Wij geloven niet zo in wind en zon. Het waait niet altijd. Kerncentrales staan altijd aan.” De NOS vraagt niet naar hoe dat ‘geloof’ zich verhoudt tot het feit dat wind en vooral zon als duurzame, alternatieve energiebronnen in de lijstjes van zowel klimaat- als energiewetenschappers, bijvoorbeeld qua economisch rendement (kosten per kWh), respectievelijk boven kernenergie en stijf bovenaan staan. Wel constateert zij dat twintig reactoren tegen de 200 miljard euro zouden kosten, terwijl de bouw in de praktijk vaak een stuk langer duurt dan gepland, waardoor de kosten verder oplopen. De NOS vermeldt zelfs dat het JA21-partijprogramma voor volgend jaar 800 miljoen euro reserveert voor kernenergie, maar duidt niet het feit dat dit nog geen half procent vormt van de minimaal benodigde investeringen. Zij vraagt ook niet wat dat betekent voor het tempo van ontwikkeling en bouw en, zonder gewijzigde intenties voor de jaren erna, voor de (on)haalbaarheid van JA21’s plannen. Voor de goede verstaander is het getal van 800 miljoen een teken dat JA21 dit programmapunt volstrekt onvoldoende serieus neemt en helemaal niet van plan is om er werk van te maken, maar liever blijft teren op de Groningse gasreserves. Is het daarmee niet waarschijnlijker dat het simpelweg wisselgeld is voor eventuele kabinetsonderhandelingen? Ook die vraag stelt de NOS niet. 

Overigens zijn de verschillen tussen de plannen in het verkiezingsprogramma’s en ingeleverde plannen voor doorrekening mogelijk doordat partijen zelf maatregelen aanleveren bij het CPB. Doorgaans wordt gesteld dat het CPB “de verkiezingsprogramma’s doorrekent”, maar dat klopt dus niet. De rekenmeesters van het CPB kijken niet of de aangeleverde plannen overeenkomen met de verkiezingsprogramma’s. Partijen krijgen twee keer de kans om hun aangeleverde maatregelen aan te passen, naar aanleiding van eerste berekeningen door het CPB. Als bijvoorbeeld blijkt dat het overheidstekort veel te hoog uitkomt, kunnen partijen besluiten de belastingen te verhogen of te snijden in de uitgaven, om zo aan de begrotingsregels te blijven voldoen. Wat JA21 precies heeft aangepast, is geheim.

De NOS vermeldt in haar nieuwsbericht, dat nog geen A4 lang is, keurig netjes acht (8) voorbeelden van kiezersbedrog door JA21. Die werden in Nieuwsuur niet zo geduid of bevraagd, noch in het bericht zo geduid of van de volledige achtergronden of conclusies voorzien, laat staan dat aan waarheidsvinding werd gedaan. Het woord ‘kiezersbedrog’ wordt zelfs niet gebruikt. Het lijkt erop dat de NOS angstvallig vermijdt om zelfs maar de schijn te wekken dat zij een standpunt over de waarachtigheid en feitelijkheid van uitingen en verklaringen inneemt. De vraag is of dat te billijken is. 

NOS-hoofdredacteur Van Cann zegt hierover in Trouw: “Het draait bij ons om wat er feitelijk gebeurt, dat is het uitgangspunt in onze verslaggeving. Maar als je kijkt naar hoe mensen ons beoordelen, dan merk ik dat er vaak wordt gezocht naar wat wij vinden.” En dat ís ook zo, tenminste, als het gaat om de hele waarheid die de NOS vindt of zou moeten vinden. In dit geval, met JA21, verzuimt zij de gehele duiding en achtergronden te benoemen en zou zij zelfs conclusies kunnen trekken, maar juist dat lijkt zij té angstvallig te willen vermijden. Het gevolg is dat het publiek niet die onafhankelijke en betrouwbare berichtgeving en waarheidsvinding ontvangt waarop het recht heeft, van een met publiek geld gefinancierde nieuwsorganisatie.

Zolang partijen als JA21, maar ook PVV, BBB, FvD en SGP, kennis en logica proberen te vervangen door emoties, fictie, bedrog en leugens, mag van de NOS worden verwacht dat zij dit in haar berichtgeving uitputtend en expliciet benoemt en duidt. Dit geldt overigens voor álle partijen. Haar raison d’être, haar bestaansrecht, is om een betekenisvolle bijdrage te leveren aan de instandhouding van de democratische rechtsstaat, niet om een neutrale waarnemer te zijn tussen de democratische rechtsstaat en antidemocratische partijen die proberen hem af te breken en in weerwil van de democratische spelregels valsspelen. Stelt de NOS zich bewust wel zo op, zoals nu te vaak het geval lijkt te zijn, dán verliest zij haar integriteit, legitimiteit en bestaansrecht. Nederland heeft niets aan een publieke omroep of nieuwsorganisatie die als een vergoelijkende tante stiekeme, liegende en pesterige neefjes als Joost Eerdmans de hand boven het hoofd houdt.

Afbeelding: © Maarten Wolterink, https://www.mwcartoons.nl/

 

Deel 2 verschijnt later vandaag.

[1] Bronnen:
– PBL (2019), Gebiedsontwikkeling in Nederland – Kosten en baten in beeld
– CROW-publicatie 331, Kostenkengetallen infrastructuur
– NEPROM & VNG (2021), Kostenverhaal en anterieure overeenkomsten
– Expertgroep Grondbeleid (BZK, 2020)