Waar zijn de kritische VVD’ers? Ik was ooit overtuigd en actief lid van de VVD. Ik was zelfs duo-vertegenwoordiger van die partij in een Amsterdamse deelraad, omdat ik het belangrijk vond dat het liberale gedachtegoed werd gehoord. Maar dat was toen de VVD nog liberaal was. Tegenwoordig ben ik méér overtuigd van de juistheid van mijn beslissing om dat lidmaatschap op te zeggen dan ooit. Ik deed dat in 2001 bij de vorming van de eerste blunder van VVD en CDA, beter bekend als Balkenende (of Bak Ellende) I, de coalitie van CDA en VVD met LPF. Ook toen wilde de VVD (hoewel Paars I en II wellicht tot de meest succesvolle kabinetten ooit behoorden, en Paars II viel over een affaire die zij niet had veroorzaakt) per sé niet samenwerken met de PvdA, en ook toen verkoos men daar politiek opportunisme boven principieel behoud van liberale kernwaarden. In plaats van te regeren met een ervaren, kundige partij koos de VVD voor een verzameling zorgvuldig op hun onkunde door ubernarcist Fortuyn geselecteerde sektarische prutsers en non-valeurs, die elkaar tijdens de verkiezingen al de tent uitvochten met alle voorspelbare gevolgen van dien.

Kennelijk had de VVD na vier kabinetten Balkenende trek gekregen in een nieuwe blamage en dus kwam de tweede blunder na de verkiezingen van 2010, met de abjecte gedoogconstructie met de PVV. Dat was voor mij reden om sindsdien ook niet meer op de VVD te stemmen. De juistheid van ook die beslissing werd opnieuw bewezen door het ronduit gênante debacle van het kabinet Schoof waarbij Wilders – opnieuw en volstrekt voorspelbaar – bewees dat zijn rabiate racisme uitsluitend wordt overtroffen door zijn grove incompetentie. Wilders is in zoverre uniek dat hij de enige politicus is in de wereldgeschiedenis die toen hij eenmaal – in allesbehalve naam – aan de macht was nóg minder voor elkaar kreeg dan vanuit de oppositie, en dat was al niets. Dat was uiteraard mede te wijten aan het feit dat.  in navolging van Fortuyn, ook hij zich uitsluitend had omringd met – haast niet voorstelbaar – nóg grotere prutsers dan hijzelf. Maar voor het VVD-bestuur is drie keer met je kop tegen de muur lopen kennelijk niet genoeg, want nu gaat men voor JA21. Dat bestaat uit de weglopers en ‘erfgenamen’ van LPF, FvD en – de hemel beware me! – het NSC. En de ‘kritische’ VVD’ers? Die houden zich stil.  In 2024 werd er wel eventjes wat gepiept over de met de kernwaarden van de VVD onverenigbare coalitie met de PVV, maar toen die er eenmaal was hield men zijn mond en papegaaiden Yesilgöz, van Weel en hun kompanen vrolijk Wilders na. Een daadwerkelijk(e), althans effectie(f)v(e) libera(a)l(e) paleisrevolutie of schisma bleven uit en de meest incompetente lijsttrekker die de VVD ooit heeft gehad mocht gewoon aanblijven. 

De VVD appel is dan ook verrot met slechts een spaarzaam aantal melige, nog net eetbare, stukjes. Hoewel Rutte tenminste nog had geleerd van zijn eigen blunder van (P)Rutte I heeft Yesilgöz dat evident niet.  Niet alleen ging de VVD onder haar bezielende leiding een tweede samenwerking aan met de PVV, maar ze wil nu zelfs een samenwerking met een partij die net zo amateuristisch, discriminatoir en illiberaal is als de PVV. Want ‘Yeslissgöz’ offert zonder schroom het laatste beetje liberaal erfgoed van de VVD op om aan de macht te komen, zolang dat is op haar voorwaarden en haar voorwaarden alleen. Dat ze daarmee bewust de kans op een kansrijk meerderheidskabinet verruilt voor een tot opnieuw tot falen gedoemde gedoogconstructie maakt niet uit, want de VVD heeft immers nog een paar zetels over en kan dus best in goed Amsterdams nog eens plat op haar bek gaan.  Dat ook CDA-leider Bontenbal een coalitie met JA21 recent nog het “meest realistische scenario” noemde, mede omdat de VVD GroenLinks-PvdA blijft uitsluiten, bewijst niet dat Yeslisgöz beschikt over kundigheid of inzicht, maar slechts dat Bontenbal, ondanks zijn praatjes over fatsoen en het streven om de politiek te ontdoen van populistische partijen en te normaliseren, net zo’n schertsfiguur is als zij. Jetten houdt vooralsnog zijn rug recht, maar de vraag is hoelang dat haalbaar blijft. Ik hoop tegen beter weten in dat hij volhoudt en Yesslisgöz door de (niet bij haar aanwezige) knieën gaat dan wel dat de VVD haar alsnog de laan uitstuurt.  Ik vrees echter dat de wens de vader is van die gedachte, en dat D’66 overstag gaat of Nederland een zeer langdurig formatietraject ingaat. D’66, CDA en VVD hebben immers 66 zetels en zijn dus aangewezen op gedoogsteun of een vierde partij voor een meerderheid. Yeşilgöz blijft hameren op JA21 als gedoogpartner of coalitiegenoot – dat noemt ze consequent haar voorkeur voor een “centrumrechts” kabinet.  Maar ook met JA21 erbij komt men dan niet aan een meerderheid (figuur 1).

Jetten stelt inmiddels al dat er geen harde blokkade is op JA21 en houdt de deur op een kiertje voor andere constructies. De kans dat D66 nu volledig overstag gaat voor JA21 lijkt klein – Jetten wil liever richting GL-PvdA (wat Yeşilgöz blokkeert), maar hij lijkt ook niet te willen dat de formatie volledig vastloopt. Een minderheidskabinet van deze drie met issue-per-issue gedoogsteun van JA21 (en misschien BBB of kleinere partijen) ligt het meest voor de hand. Dat zou Yeşilgöz haar zin geven zonder dat D66 JA21 volledig in de coalitie hoeft te halen. Een gedoogconstructie met JA21 is vanzelfsprekend onwenselijk aangezien, mede gelet op het amateurisme binnen die partij, zulks onvermijdelijk zal lijden tot een vergelijkbaar abject pieremachochel als Rutte I.

De historie leert immers dat demagogische populisten zoals Eerdmans – de overige leden van die partij zijn niet eens noemenswaardig – lijden aan een fundamenteel gebrek aan betrouwbaarheid en verantwoordelijkheid waarbij men wel wil pronken met populaire punten, maar niet meebetalen aan de rekening. De énige uitzondering hierop is mogelijk Coenradie, maar die gaat het verschil niet maken.  Gegeven de historie van JA21 met interne ruzies, afsplitsingen en organisatorisch amateurisme – denk aan de brandbrieven over gebrek aan democratie en professionaliteit in 2023 – en een inhoudelijk wisselvallige en tegenstrijdige bezetting behoeft men geen kristallen bol om te zien dat de disproportionele invloed van een gedoogpartner op dossiers als migratie en Europa, zonder volledige ministeriële verantwoordelijkheid uitloopt op politiek-opportunistische chantage en rampspoed. En dan laat ik het feit dat JA21 zelf eerder heeft gezegd weinig te zien in gedogen buiten beschouwing, want ook Wilders wilde ‘meeregeren’.  Resultaat: veel ‘rechts’ (wat dat ook moge zijn) lawaai, weinig stabiliteit geen effectieve aanpak van structurele problemen en vroegtijdig einde in een debacle. 

Het alternatief van een langdurig formatietraject is ook allesbehalve wenselijk want een voorgezet beleid van demissionair Schoof is op zijn zachtst gezegd niet wat Nederland nodig heeft. Ik vrees dat Jetten (te) weinig keus heeft en D’66 te graag voor het eerst een premier wil leveren. Die partij – die overigens ook fors heeft gemorreld aan haar liberale kernwaarden – heeft sinds de oprichting in 1966 nooit een premier geleverd en was altijd de junior partner of oppositie. Nu, met Jetten als lijsttrekker van de grootste partij – hetgeen rechtsstatelijk en staatsrechtelijk volstrekt betekenis loos is – is er eindelijk kans op een D66-premier. Dat is een historische prijs die binnen handbereik ligt, en het is naïef om te denken dat die ambitie geen rol speelt in de onderhandelingen. En de alternatieven raken op – een breed middenkabinet van D’66, VVD, CDA en PvdA (figuur 2) is (zo goed als) dood door de stupide koppigheid van Yeslissoz en niemand wil een langdurige impasse.

Onderhandelingen breken betekent mogelijk maandenlange onzekerheid en chaos, nieuwe verkiezingen of heeft mogelijk zelfs nieuwe verkiezingen in 2026 als gevolg en dan is die premiersdroom verder weg dan ooit. De vraag is of Jetten bereid de bordesscène te offeren voor zijn principes. Historisch gezien slikken partijen veel als de macht lonkt en ook D’66 was daar tijdens de Rutte-kabinetten allesbehalve immuun voor.  

Maar er is nog een klein sprankje hoop; als de inhoudelijke verschillen op De Zwaluwenberg toch te groot blijken kán Jetten nog breken. Er is nu simpelweg – gelukkig – simpelweg geen ‘rechtser’ alternatief. ‘Rechts’ is te klein voor een meerderheidskabinet, ook met steun van VVD. Uitsluitend als ook CDA dat zou steunen is dat een optie. En ook een kleine paleisrevolutie binnen de VVD zou het verschil kunnen maken. Áls voldoende VVD-Kamerleden die zichzelf nog als liberaal beschouwen zouden overstappen naar Jetten kan hij zonder Yeslissgöz en Eerdmans een meerderheidskabinet vormen met CDA en PvdA/GL. Ze hoeven niet te doen wat Yesilssgöz roept. En er zijn al VVD’ers die die grens zijn overgestapt. Daarom is die oproep aan oprechte en integere liberalen belangrijker dan ooit.                                                                                    Ook zouden partijen zoals SP, DENK, VOLT en PvdD – die immers ook boter op hun hoofd hebben voor deze impasse – nu toch hun rechtsstatelijke en staatsrechtelijke verantwoordelijkheid kunnen nemen, daadwerkelijk gaan voor het algemeen belang in plaats van voor hun partijpolitiek en kijken of er toch iets over ‘links’ mogelijk is met PvdA en CDA. Met de 26 zetels van D’66, de 20 van PvdA/GL, de 18 van CDA, de 3 van DENK, de 3 van de PvdD, de 3 van CU en/of die ene van Volt, hoeven er slechts een paar VVD’ers over te stappen. Als ook de SP met haar 3 zetels meedoet heeft men de VVD en JA21 zelfs überhaupt niet nodig voor een breed meerderheidskabinet (figuur 3).

En we hebben geen tijd meer voor tot falen gedoemde gedoogconstructies met populistische protestpartijen. Zoals D’66 en CDA samen aangaven is het hoog tijd op structurele problemen die de politiek decennia heeft laten liggen of voor zich uit heeft geschoven eindelijk een keer daadwerkelijk aan te pakken. En laten we eerlijk zijn; zou het niet simpelweg zalig zijn als Yeslissgöz net zo hard plat op haar gezicht zou gaan als het CDA bij Paars I? Dat alleen al zou al voldoende motivatie moeten zijn. Maar zelfs als zij haar zin krijgt en een coalitie met GL/PvdA definitief van de baan is, zouden D’66, VVD en CDA samen met CU, DENK, PvdD, VOLT en/of SP zonder enige samenwerking met JA21 aan een meerderheidskabinet kunnen komen (figuur 4). Er bestaat dus geen noodzaak om met Eerdmans en de zijnen in zee te gaan en waar en wanneer men samenwerking met populistische demagogen kan voorkomen dient men dat ook te doen.  

En dus wacht ik af op wat komen gaat in de hoop met een gerust hart te kunnen slapen en, om met Shakespeare te spreken, wellicht te mogen dromen. Want mooie dromen zouden wel eens alles kunnen zijn wat liberalen rest de komende tijd.